Á síðustu árum hefur orðið róttæk breyting á því hvernig fjárfestar nálgast atvinnulífið. Það sem áður var nánast einhliða mælt í hagnaði og ávöxtun í krónum og aurum er nú orðið flóknara, mannlegra og umhverfislega meðvitaðra. Fjárfesting í dag snýst ekki eingöngu um fjármagn, hún snýst um gildi, ábyrgð og framtíðarsýn.
Sjálfbær fjárfesting er í raun ákveðin heimspeki. Hún krefst þess að þeir sem ráðstafa fé spyrji spurninga sem áður þóttu jaðra við óraunsæi: Hvaða áhrif hefur þetta fyrirtæki á samfélagið sem það starfar í? Hvernig tryggir það jafnrétti og mannréttindi? Er reksturinn í sátt við náttúruna, eða gengur hann á auðlindir framtíðarinnar? Svarið við þessum spurningum ræður í auknum mæli því hvort fjárfestar ákveða að stíga inn eða standa hjá.
En til að þessi hugsun verði að veruleika þarf aga og skipulag. Þar koma staðlarnir inn. Þeir eru ekki bara þurrt formsatriði heldur tungumál sem sameinar ólíka aðila, gerir mælanlegt það sem áður var óáþreifanlegt, og tryggir að sjálfbærni sé ekki aðeins fagurt orð í kynningargögnum heldur raunverulegur mælikvarði á árangur. Með stöðlum verður hægt að bera saman ólík fyrirtæki, fylgjast með þróun í gegnum árin og sjá svart á hvítu hvar tekst að ná árangri og hvar bregst.
Þetta hefur víðtæk áhrif. Fyrirtæki sem innleiða sjálfbærniviðmið af alvöru verða áhugaverðari kostur fyrir fjárfesta. Þau sýna að þau séu betur undirbúin fyrir framtíðina, með minni rekstraráhættu og skýrari framtíðarsýn. Fjárfestar sem leggja sitt fé þar sem ábyrgðin er höfð að leiðarljósi, uppskera aftur á móti traust, styrk og stöðugleika. Það verður til jákvæð hringrás og fjármagn streymir til þeirra sem byggja upp sjálfbært hagkerfi, sem styrkir samfélagið í heild.
Þróunin er þó ekki lengur aðeins drifin áfram af hugsjón eða þrýstingi fjárfesta. Evrópusambandið hefur sett á laggirnar strangt regluverk um sjálfbærniupplýsingar, hið svokallaða Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD). Með innleiðingu þess hér á landi, í gegnum EES, verða sífellt fleiri fyrirtæki skylduð til að skila gögnum um áhrif sín á umhverfi og samfélag. Þetta er stórt skref þar sem sjálfbærniskýrslugerð er ekki lengur valfrjálst markaðstól, heldur lagaleg krafa sem breytir leikreglunum.
Rannsóknir sýna jafnframt að fjárfestingar sem byggja á sjálfbærniviðmiðum geta skilað sambærilegri eða betri ávöxtun en hefðbundnar fjárfestingar. Í alþjóðlegum rannsóknum (t.d. Zhang, 2024) kemur fram að ESG fjárfestingar hafi í mörgum tilvikum skilað umframárangri og minnkað áhættu. Þannig verður ljóst að sjálfbærni er ekki andstæða arðsemi, hún er ný forsenda hennar. Aðrar greiningar sýna að fyrirtæki með sterka stjórn og gagnsæja upplýsingagjöf hafi almennt betri frammistöðu þegar kröfur samfélagsins um sjálfbærni aukast. Þannig verður ljóst að sjálfbærni er ekki andstæða arðsemi, hún er ný forsenda hennar.
Þessi þróun er ekki aðeins fjarlæg krafa frá Brussel heldur þegar komin inn í íslenskt viðskiptalíf. Viðskiptaráð Íslands, Nasdaq og Festa gáfu út UFS/ESG-leiðbeiningar á íslensku árið 2021, með stuðningi Staðlaráðs Íslands. Þær hafa orðið leiðarljós margra félaga við að hefja fyrstu skref í upplýsingagjöf og markmiðasetningu.
KPMG Ísland hefur jafnframt bent á að stærstu fyrirtækin séu þegar farin að undirbúa skýrslugerð samkvæmt ESRS (European Sustainability Reporting Standards), en að mörg minni félög séu enn á byrjunarreit. Það sýnir svart á hvítu að aðlögun er nauðsynleg, en jafnframt krefjandi.
Árið 2020 undirrituðu stjórnvöld, lífeyrissjóðir og fjármálafyrirtæki viljayfirlýsingu um að fjárfestingar þeirra skyldu styðja sjálfbæra uppbyggingu. Þetta er einstakt dæmi um hvernig fjármagnsmarkaðurinn á Íslandi hefur formlega skuldbundið sig til að stilla saman krafta sína með samfélaginu í þágu framtíðar.
Hagar hf. hafa til að mynda birt sjálfbærniskýrslu byggða á alþjóðlega viðurkenndum aðferðum, þar sem losun gróðurhúsalofttegunda er mæld í öllum þremur flokkum (umfang 1, 2 og 3). Þótt úttekt óháðra aðila sé ekki enn almenn, sýnir þetta að íslensk fyrirtæki eru farin að taka gagnasöfnun og stöðlun alvarlega.
Auðvitað fylgja áskoranir á þessari vegferð. Mörgum fyrirtækjum reynist erfitt að tileinka sér nýja hugsun, að safna gögnum og gera árangur sýnilegan. Fjárfestar þurfa að stíga út úr hefðbundnum mælikvörðum, horfa lengra en til næstu ársfjórðungsskýrslu og hafa þolinmæði til að sjá ávinninginn birtast á lengri tíma. Það getur verið freistandi að velja skammtímaleiðina, en í hnattrænum raunveruleika þar sem loftslagsvá og félagslegur ójöfnuður magnast er slík nálgun að lokum dýrkeypt.
Það sem skiptir máli núna er hugrekki. Hugrekki fjárfesta til að setja kröfur um sjálfbærni fram sem óumdeilanleg viðmið. Hugrekki fyrirtækja til að endurskipuleggja starfsemi sína, jafnvel þótt það kalli á kostnað og breytingar til skamms tíma. Og hugrekki samfélagsins til að viðurkenna að arðsemi er ekki aðeins mæld í krónum, heldur einnig í heilbrigðari náttúru, réttlátara vinnuumhverfi og sterkari samfélögum.
Við stöndum á tímamótum. Sjálfbærni og staðlar eru ekki lengur skraut eða viðbót við hefðbundna fjárfestingu, þau eru sjálfur grunnurinn sem framtíð atvinnulífsins byggir á. Þeir sem taka afstöðu núna, stilla stefnuna og móta mælikvarðana, munu njóta forskotsins á morgun. Því að á endanum er það ekki spurning um hvort sjálfbærni verði meginviðmið fjárfesta, heldur hvenær og með hvaða hætti. Og svarið við þeirri spurningu er að móta framtíðina hér og nú.
